In premoderne en moderne samenlevingen was er een hiërarchie van bevelen waar iedereen zich aan moest houden. Om dit systeem te laten werken, moet er iemand zijn die de leiding heeft of anderszins bekend staat als autoriteit. Volgens Weber is autoriteit een macht die als legitiem wordt aanvaard door degenen die eraan onderworpen zijn. Weber beschrijft drie vormen van autoriteit in moderne samenlevingen: traditioneel, charismatisch en rationeel-legaal. Deze vormen van autoriteit zijn ideale pure typen die in het echte leven zelden ‘puur’ zijn.
Rationeel-juridische autoriteit is het geloof in de wettigheid van standaardregelpatronen en het recht van degenen die onder die regels tot autoriteit zijn verheven om bevelen uit te vaardigen. Gezag wordt gehouden door wettelijk vastgestelde onpersoonlijke bevelen en strekt zich alleen uit tot personen op grond van het ambt dat zij bekleden. De macht van overheidsfunctionarissen wordt bepaald door de ambten waarin ze zijn benoemd of gekozen vanwege hun individuele kwalificaties. Zolang individuen deze posities bekleden, hebben ze enige macht, maar zodra ze hun ambt verlaten, is hun rationeel-juridische autoriteit verloren.
Rationeel-juridisch gezag kan zich op verschillende manieren ontwikkelen. In veel samenlevingen ontwikkelen zich systemen van wet- en regelgeving en er kunnen veel verschillende legaliteitsbeginselen voorkomen. Met de ontwikkeling van een rationeel-juridisch systeem zal er waarschijnlijk een politiek systeem komen dat op dezelfde manier rationaliseert. Geassocieerd met politieke systemen zijn grondwetten, geschreven documenten en gevestigde ambten, geregulariseerde vormen van vertegenwoordiging, regelmatige verkiezingen en politieke procedures. Deze zijn ontwikkeld in tegenstelling tot eerdere systemen zoals monarchieën of andere traditionele vormen, waar er geen goed ontwikkelde regels zijn.
Naarmate politieke systemen zich rationeel ontwikkelen, neemt autoriteit juridische vorm aan. Degenen die regeren hebben of lijken een legitiem wettelijk recht te hebben om dat te doen. Degenen die binnen dit systeem ondergeschikt zijn, accepteren de wettigheid van heersers en geloven in het recht van degenen met legitieme rechten om macht uit te oefenen. De machthebbers oefenen vervolgens de macht uit op basis van dit legitimiteitsrecht.
Rationele en wettelijke autoriteit kan worden aangevochten door degenen die ondergeschikt zijn, maar het is onwaarschijnlijk dat deze uitdaging zeer snel zal leiden tot veranderingen in de aard van het systeem. Volgens Weber zou dergelijke machtsstrijd gebaseerd kunnen zijn op etniciteit, nationalisme, niet op classisme, en zijn ze in de eerste plaats politieke strijd.
Webers onderzoek naar legitiem gezag bracht hem ertoe een ideaaltype bureaucratie te definiëren. Een ideaaltype is een rationeel en systematisch geconstrueerd zuiver type actie, dat zelden in werkelijkheid kan plaatsvinden, en wordt gebruikt als meetinstrument om de overeenkomst tussen echte en gedefinieerde sociale instituties vast te stellen. De ideale bureaucratie die Weber ontwikkelde omvatte hiërarchie, onpersoonlijkheid, geschreven gedragsregels, op prestaties gebaseerde promotie, gespecialiseerde arbeidsverdeling en efficiëntie. Informatie gaat omhoog in de commandostructuur en richtlijnen gaan omlaag, volgens het model van Weber. Onpersoonlijke regels definiëren expliciet taken, verantwoordelijkheden, werkwijzen en gedragsregels.
Individuele kantoren zijn zeer gespecialiseerd en afspraken worden gemaakt op basis van kwalificaties in plaats van op status. Samen zijn deze kenmerken ontworpen om de collectieve doelen van de organisatie te bevorderen. Deze bureaucratie van het ideale type streefde naar economische groei en welvaart. Veel van zijn concepten vinden weerklank in de huidige kapitalistische en politieke systemen.
Traditioneel gezag is gezag waarbij de legitimiteit van de gezagsdrager gebaseerd is op gewoonte. Legitimiteit en controlemacht zijn geërfd uit het verleden en deze macht kan volledig dictatoriaal worden uitgeoefend. Het is het type autoriteit waarin de traditionele rechten van een machtige en dominante persoon of groep worden geaccepteerd, of in ieder geval niet worden aangevochten, door ondergeschikte individuen. Dit kunnen religieuze, heilige of spirituele vormen zijn, een gevestigde en langzaam veranderende cultuur, of stam-, familie- of clanachtige structuren.
Het dominante individu kan een priester, clanhoofd, gezinshoofd of een andere patriarchale figuur zijn, of een dominante elite kan heersen. In veel gevallen wordt traditioneel gezag ondersteund door mythen of een verband met heilige sociale artefacten zoals een kruis of vlag, en door structuren en instellingen die dat gezag bestendigen. Historisch gezien is traditioneel gezag de meest voorkomende vorm onder regeringen. Een voorbeeld hiervan zijn de koningen en koninginnen in het Engelse monarchiesysteem, die tot bepaalde families moeten behoren om hun posities te verkrijgen.
Traditioneel gezag domineerde vaak premoderne samenlevingen. Het is gebaseerd op het geloof in de heiligheid van traditie, van “het eeuwige gisteren”. Vanwege de evolutie van menselijke motivatie is het voor moderne individuen vaak moeilijk om zich de greep van traditie op premoderne samenlevingen voor te stellen.
Volgens Weber is traditioneel gezag een middel waarmee ongelijkheid wordt gecreëerd en behouden. Als niemand het gezag van het opperhoofd of de traditionele groep uitdaagt, zal het opperhoofd waarschijnlijk dominant blijven. Ook blokkeert traditioneel gezag voor hem de ontwikkeling van rationele en legale vormen van gezag, een standpunt waarvoor hij bijzonder gevoelig was.
Charismatisch gezag bestaat wanneer controle over anderen is gebaseerd op de persoonlijke kenmerken van een individu, zoals buitengewone ethische, heldhaftige of religieuze virtuositeit. Charismatische leiders worden gehoorzaamd omdat mensen een sterke emotionele band met hen voelen. Hitler, Gandhi, Napoleon en Julius Caesar waren allemaal charismatische leiders. Of dergelijke bevoegdheden werkelijk bestaan, doet niet ter zake; het feit dat volgelingen geloven dat dergelijke krachten bestaan, is wat belangrijk is.
Weber ziet charisma als een drijvende en creatieve kracht die ontstaat door traditioneel gezag en gevestigde regels. De enige basis van charismatisch gezag is erkenning of acceptatie van de claims van de leider door volgers. Charismatische autoriteit kan revolutionair van aard zijn en traditionele en soms rationeel-juridische autoriteit uitdagen. Dit type autoriteit zou gemakkelijk kunnen ontaarden in traditionele autoriteit waarin de macht wordt uitgeoefend door degenen rond de charismatische leider.
Charismatische autoriteit is de antithese van routinematige activiteiten en vertegenwoordigt de wens om de dominante sociale orde te verstoren en te veranderen. Het is een noodzakelijk onderdeel van de dialectiek tussen de menselijke behoefte aan structuur en de even menselijke behoefte aan variatie en vernieuwing in de samenleving. Charismatisch gezag verschilt van rationeel of traditioneel gezag doordat het niet voortkomt uit gevestigde orden of tradities, maar veeleer uit het specifieke vertrouwen dat de charismatische leider bij zijn volgelingen wekt, bepaalde krachten die hij manifesteert en unieke kwaliteiten die hij bezit. Volgens Weber is het voor charismatische leiders moeilijk om hun autoriteit te behouden, omdat volgers die autoriteit moeten blijven legitimeren. Het is noodzakelijk voor de charismatische leider om constant leiderschapsprestaties aan zijn volgelingen te presenteren om de legitimiteit van zijn autoriteit te versterken.
De basis van Webers onderscheid tussen macht en autoriteit is dat macht het vermogen is om iemands wil aan een ander op te leggen, ongeacht de wensen van de ander en ondanks eventuele weerstand. Macht is dus relationeel; de een moet domineren en de ander moet zich onderwerpen. Het gaat ervan uit dat de ene persoon instemt met, samenwerkt met of instemt met de dominantie van de ander, en dat kan niet voor alle relaties gelden. Een bevel geven veronderstelt geen gehoorzaamheid. Weber stelt dat een individu op drie manieren macht kan uitoefenen: door directe fysieke macht, door beloning en straf, en door de invloed van mening. De uitoefening van macht is eerder indirect en dwingend: een combinatie van beloning en straf door het gebruik van argumenten, debatten en retoriek.
Autoriteit daarentegen is een kwaliteit die macht versterkt, in plaats van zelf een vorm van macht te zijn. Het woord “gezag” komt van het werkwoord “autoriseren”; de macht van een individu moet daarom door de groep worden geautoriseerd om legitiem te zijn. Een individu wordt beschouwd als een autoriteit vanwege zijn technische expertise, gecombineerd met zijn vermogen om effectief met de groep te communiceren. Het individu met autoriteit is degene die als eerste in de groep staat en een bepaald aspect controleert van wat andere leden van de groep doen en zeggen, en misschien zelfs wat ze denken en hoe ze het doen.
